ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΜΟΥ ΕΙΝΑΙ ΠΙΑ ΕΦΗΒΟΣ : ΤΙ ΑΛΛΑΖΕΙ

Η εφηβεία είναι η αναπτυξιακή περίοδος που αρχίζει με τις μεταβολές της ήβης και τελειώνει με τον σχηματισμό της ταυτότητας του ατόμου. Οι ηλικίες έναρξης και λήξης της εφηβείας ποικίλλουν και σε αυτό συμβάλλουν τόσο γενετικοί όσο και περιβαλλοντικοί παράγοντες. Συνήθως όμως κυμαίνεται από 10 έως 18 ετών. Η εφηβεία στα κορίτσια ξεκινά πιο νωρίς απ? ό,τι στα αγόρια και τελειώνει επίσης νωρίτερα.

Με απλά λόγια, η εφηβεία αποτελεί τη μετάβαση από την παιδική ηλικία στην ενηλικίωση και την ωριμότητα. Το εξαρτημένο από τον γονέα παιδί πρέπει τώρα να εξελιχθεί σε έναν ανεξάρτητο υπεύθυνο ενήλικα με συγκροτημένη ταυτότητα. Οι αλλαγές που λαμβάνουν χώρα σε αυτή την ηλικιακή φάση είναι πολλές: καταρχήν συμβαίνουν βιολογικές μεταβολές, μεταβολές στο γνωστικό επίπεδο και την ποιότητα της σκέψης του εφήβου και τέλος, αλλαγές σε ψυχοκοινωνικό επίπεδο.

Όλες αυτές οι αλλαγές αποτελούν πηγή έντονης συναισθηματικότητας και άγχους για τον έφηβο, που βλέπει το σώμα του, τα συναισθήματά του, τα θέλω του να αλλάζουν. Το παιδί πρέπει να μεταμορφωθεί σε ενήλικα με ό,τι αυτό συνεπάγεται. Αυτή η αλλαγή δε συμβαίνει από τη μια στιγμή στην άλλη ούτε είναι ανώδυνη. Επομένως, όλες αυτές οι μεταβολές της εφηβείας είναι φυσιολογικές, όπως και η λεγόμενη κρίση που τη συνοδεύει.

1. Βιολογικές μεταβολές:

Στο αναπτυσσόμενο σώμα οι ορμόνες που εκκρίνονται προκαλούν την ανάπτυξη των αδένων στα ανδρικά και γυναικεία γεννητικά όργανα και αυτά με τη σειρά τους εκκρίνουν περισσότερη τεστοστερόνη ή οιστρογόνα στα αγόρια και τα κορίτσια αντίστοιχα. Αυτή την περίοδο έχουμε μια ραγδαία ανάπτυξη του σώματος του παιδιού (ύψος, βάρος) και σε σύντομο διάστημα η όψη και η εμφάνισή του αλλάζουν. Επιπλέον, αρχίζουν να γίνονται εμφανή και τα χαρακτηριστικά φύλου: στα κορίτσια αναπτύσσεται το στήθος και φαρδαίνουν οι γοφοί , ενώ στα αγόρια αλλάζει η φωνή, φαρδαίνει η πλάτη, αποκτούν περισσότερη μυϊκή δύναμη.

Η σεξουαλική ανάπτυξη είναι γεγονός και σηματοδοτείται από την ικανότητα αναπαραγωγής, στοιχείο που δείχνει ότι αφήνουν για πάντα πίσω την παιδική ηλικία. Το ενδιαφέρον για το σεξ είναι πιο έκδηλο από ποτέ, ενώ αρχίζουν οι πειραματισμοί και σταδιακά οι σεξουαλικές επαφές. 

Οι ορμονικές αλλαγές που συμβαίνουν μπορεί να τρομάξουν και αποπροσανατολίσουν τον έφηβο, που αισθάνεται ότι δεν ορίζει το σώμα του. Άλλες φορές μπορεί να νιώθει εκτός ελέγχου και άλλες να αισθάνεται κάτοχος του σώματός του. Για να διαχειριστεί με τον καλύτερο τρόπο αυτές τις αλλαγές, ο έφηβος χρειάζεται υποστήριξη και κατανόηση από τους γονείς του.  

2. Γνωστικές αλλαγές:

Η σκέψη των εφήβων αλλάζει και αυτή αποκτώντας τα χαρακτηριστικά της σκέψης των ενηλίκων. Από συγκεκριμένη και εστιασμένη στο εδώ και τώρα που ήταν στην παιδική ηλικία, γίνεται πια πιο αφηρημένη και τυπική, όπως είναι στους ενήλικες. Το παιδί αντιλαμβάνεται πλέον πιο σφαιρικά τον κόσμο και εντάσσει στο λόγο του έννοιες αφηρημένες όπως η δικαιοσύνη, η ελευθερία κ.ά. Επίσης, μπορεί να αντιλαμβάνεται όλες τις λογικές σχέσεις σε ένα πρόβλημα, γεγονός που επιτρέπει την ύπαρξη πολλών εναλλακτικών λύσεων, τη δημιουργία υποθέσεων, την αφαιρετική λειτουργία.

Αυτή η αλλαγή της σκέψης κάνει τον έφηβο να  βλέπει τον κόσμο διαφορετικά. Δεν υπάρχει μόνο μία άποψη για ένα θέμα αλλά πολλές! Και αυτό αποτελεί αιτία πολλών συγκρούσεων με τους γονείς. Οι γονείς δεν αντιπροσωπεύουν παρά μία από τις πολλές εκδοχές που θα μπορούσαν να διατυπωθούν για ένα θέμα, π.χ. το θέμα των εξόδων, το κριτήριο επιλογής των φίλων, την αναγκαιότητα της μελέτης.

Το ίδιο ισχύει για την τήρηση των νόμων, των αξιών και των ηθικών αρχών που υιοθετούν οι γονείς ? τα οποία είναι σχετικά. Εφόσον, ο έφηβος βλέπει πλέον πολλές εκδοχές του ίδιου ζητήματος, δε δέχεται πάντα εκείνη των γονέων, αλλά αντίθετα πορεύεται ή θέλει να πορευτεί με τα δικά του προσωπικά κριτήρια. Έτσι, οι αξίες και τα πρότυπα των γονέων και της κοινωνίας γενικότερα επανεξετάζονται, κάποια αμφισβητούνται και υιοθετούνται νέες αξίες και νέα πρότυπα. Ο έφηβος, αρχίζει φανερά να αμφισβητεί τους γονείς του, τους δασκάλους και διερευνά τα όριά τους. Αμφισβητεί επίσης οποιαδήποτε μορφή εξουσίας. Επιθυμεί την αλλαγή και τη δική του συμμετοχή στα πράγματα. Επιθυμεί την κατάλυση των δεδομένων, όμως σπάνια έχει να προτείνει ρεαλιστικές και εφικτές λύσεις.

Ένα άλλο χαρακτηριστικό της σκέψης στην εφηβεία είναι ο εγωκεντρισμός του εφήβου. Επειδή για τον ίδιο επίκεντρο του ενδιαφέροντός του είναι ο εαυτός, έχει την αίσθηση ότι και για τους άλλους βρίσκεται στο επίκεντρο. Αυτή η σκέψη προκαλεί αισθήματα αμηχανίας και άγχους ? ειδικά όταν το άτομο βρίσκεται με κόσμο. Από την άλλη, η σκέψη ότι «όλοι ασχολούνται μαζί μου» προσδίδει ένα αίσθημα μεγαλείου και παντοδυναμίας στον έφηβο, ότι είναι κάτι ιδιαίτερα ξεχωριστό. Αυτή η αντίληψη ενθαρρύνει εν μέρει και την ριψοκίνδυνη συμπεριφορά, αφού θεωρεί ότι τέτοιες συμπεριφορές, όπως η ριψοκίνδυνη οδήγηση, η χρήση ουσιών κτλ., δεν μπορούν να του προκαλέσουν πρόβλημα.

3. Ψυχοκοινωνικές αλλαγές:

Καθώς τα παιδιά μπαίνουν στην εφηβεία, σταδιακά είτε απότομα αρχίζουν να απομακρύνονται από τους γονείς. Ο χρόνος που περνούν μαζί τους ελαττώνεται και οι συγκρούσεις αυξάνονται. Πλέον, διεκδικούν «τα δικαιώματά τους» και ζητούν περισσότερη αυτονομία, ελευθερία και εμπιστοσύνη, παρόλο που δεν είναι πάντα άξιοι να την έχουν. Προσπαθούν να ορίσουν τα πιστεύω τους και να τα υπερασπιστούν.

Αυτή η τάση για ανεξαρτησία δημιουργεί ένταση στους γονείς, οι οποίοι δεν είναι πάντα έτοιμοι να δεχτούν το γεγονός ότι το παιδί τους μεγαλώνει. Παρά την διεκδίκηση της ανεξαρτησίας τους όμως, είναι φορές που οι έφηβοι φοβούνται, δεν μπορούν να διαχειριστούν τα πρωτόγνωρα συναισθήματά τους και έτσι επιστρέφουν σε προηγούμενες παιδικές μορφές συμπεριφοράς. Με άλλα λόγια, κινούνται μεταξύ εξάρτησης και ανεξαρτησίας, μέχρι να επιτύχουν τον τελικό σκοπό.  

Την ίδια στιγμή που απομακρύνονται από τους γονείς, οι σχέσεις με τους συνομηλίκους αλλάζουν. Πλέον η παρέα αποκτά σημαντικότερη θέση έναντι των γονέων και εξιδανικεύεται. Αρχικά χτίζονται στενές σχέσεις με άτομα του ίδιου φύλου και έπειτα με το αντίθετο φύλο. Οπότε τίθενται οι βάσεις και για τις ετεροφυλικές σχέσεις. Οι έφηβοι έχουν την τάση να επιλέγουν φίλους με κοινά ενδιαφέροντα, αξίες, συνήθειες, απόψεις για το σχολείο και την ακαδημαϊκή επίδοση, για το άλλο φύλο κτλ. Αυτοί οι φίλοι γίνονται σύμμαχοι: παρέχουν ένα πλαίσιο αποδοχής του εφήβου και αποτελούν το στήριγμά του σε αγχογόνες συνθήκες. Είναι αυτοί που τον κατανοούν, τον παρηγορούν και τον συμβουλεύουν.

Η ενασχόληση με τα μαθήματα επηρεάζεται σημαντικά από τις αξίες της παρέας. Αν για την παρέα οι υψηλές ακαδημαϊκές επιδόσεις είναι πηγή κύρους, ο έφηβος θα ασχοληθεί σοβαρά με τις σχολικές υποχρεώσεις, αν όμως είναι πηγή κοροϊδίας (π.χ. «είσαι φυτό», «σπασικλάκι»), δε θα το κάνει ή θα αλλάξει παρέα. Η αποδοχή από την ομάδα έχει μεγάλη σημασία για την αυτοεκτίμηση του εφήβου. Το να είναι μέλος σε μία ομάδα το κάνει να αισθάνεται ότι ανήκει κάπου, ότι είναι σημαντικό, ότι το αποδέχονται και άρα ότι αξίζει.

Σταδιακά, αλλάζουν τα πρότυπα συμπεριφοράς και το σύστημα αξιών των εφήβων, οι οποίοι συμμορφώνονται με τα νέα πρότυπα, που επιβάλλει η μόδα της εποχής. Για παράδειγμα, η επιλογή ντυσίματος, το χτένισμα των μαλλιών, τα σκουλαρίκια που φορούν οι έφηβοι, δείχνουν ότι είναι μέλη μιας ευρύτερης ομάδας  (ομοιομορφία), ότι διαφοροποιούνται από άλλες υπο-ομάδες (διαφοροποίηση), ενώ συχνά τείνουν να προκαλούν τους μεγάλους, αλλά και να απορρίψουν τα όποια αισθητικά δεδομένα ισχύουν. Η μουσική και ρυθμός αποτελούν μέσο έκφρασης, εκτόνωσης, αλλά και διαμαρτυρίας.

Η γλώσσα των εφήβων είναι διαφορετική ? αλλά πάντα διέφερε. Η σημασία των λέξεων αλλάζει ή πλάθονται νέες λέξεις, συνθηματικές. Ο τρόπος ζωής των εφήβων επίσης αλλάζει: η αλλαγή ωραρίου ημέρας-νύχτας είναι χαρακτηριστική, όπως και οι ατελείωτες ώρες αδράνειας στις καφετέριες. Τώρα αρχίζουν και κάποιες συνήθειες, όπως η κατανάλωση αλκοόλ, το κάπνισμα, η χρήση ουσιών και αυτά ως μια προσπάθεια να ενταχθούν στον κόσμο των μεγάλων να τους προκαλέσουν και να δοκιμάσουν τα όριά τους.

«Ο έφηβος πρέπει να είναι όμοιος με τα άλλα μέλη της ομάδας, για να νιώθει ότι ανήκει και διαφορετικός από τα μέλη άλλων ομάδων, για να νιώθει ότι υπάρχει».

Η προσπάθεια των εφήβων να αποδεχτούν τις αλλαγές που τους συμβαίνουν και να αποκτήσουν τη δική τους ταυτότητα έχει αντίκτυπο στο συναισθηματικό τους κόσμο.

• §Ο τρόπος με τον οποίο σκέφτονται και αισθάνονται αλλάζει συνεχώς. Έτσι, τη μια στιγμή μπορεί να είναι ενθουσιασμένοι και την άλλη έξαλλοι!
• §Δεν είναι σταθεροί στις αποφάσεις τους.
• §Έχουν κριτική διάθεση έναντι των άλλων και αμφισβητούν όλους αυτούς που φροντίζουν για το «καλό» του κόσμου, προκαλώντας το κακό του.
• §Είναι νευρικοί και πολλές φορές εχθρικοί απέναντι στους άλλους και σε κάθε μορφή εξουσίας. 
• §Επιδιώκουν τη μοναξιά και βαριούνται εύκολα.
• §Ονειροπολούν και είναι ευσυγκίνητοι.
• §Φοβούνται και ανησυχούν για τη σωματική τους εμφάνιση και τη σεξουαλική καταλληλότητά τους.
• §Η αυτοεκτίμησή τους εξαρτάται από την αποδοχή η μη των συμμαθητών, έπειτα των φίλων και των γονέων (στα κορίτσια πιο χαμηλή και σχετίζεται περισσότερο με την εξωτερική εμφάνιση).

Τελικά ο σκοπός επιτυγχάνεται:

Στην εφηβεία τα διάφορα μέρη του εαυτού είναι ασύνδετα μεταξύ τους. Μπορεί να παρατηρείται ασυνέπεια σωματικής ? γνωστικής ανάπτυξης ή γνωστικής ? συναισθηματικής (χαρακτηριστική είναι η φράση «το καταλαβαίνω αυτό που μου λες, όμως δεν το νιώθω»).

Στο τέλος της εφηβείας όμως τα μέρη του εαυτού απαρτίζονται σε ένα ενιαίο σύνολο και συνεχές στο χρόνο. Πλέον το άτομο έχει διαμορφώσει μια σταθερή θετική εικόνα του σώματος, σεξουαλική ταυτότητα, νιώθει την ατομικότητά του, αισθάνεται πως μπορεί να ελέγξει τη ζωή του, έχει γίνει ανεξάρτητο άτομο, θέτει μελλοντικούς στόχους και κάνει ρεαλιστικά επαγγελματικά και όχι μόνο σχέδια. Με άλλα λόγια, έχει καταφέρει να συγκροτήσει την ταυτότητά του και να ενταχθεί στον κόσμο των ενηλίκων.

Συνοψίζοντας:

Η εφηβεία λόγω των θεαματικών αλλαγών της είναι μια περίοδος έντονου άγχους και ανησυχίας για κάθε έφηβο σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό. Οι έφηβοι έχουν μεγάλη ανάγκη από στήριξη, αποδοχή και ανοχή από τους ενήλικες αντί να δέχονται συνεχώς τα πυρά τους και μια ακατάπαυστη κριτική. Η καχυποψία, ο φθόνος, η υποτίμηση ή η επιθετικότητα προς τους εφήβους δεν βοηθά. Η ύπαρξη ουσιαστικής σχέσης γονέα ? παιδιού ήδη από την παιδική ηλικία είναι σημαντική, γιατί θα λειτουργήσει ως ασπίδα για τις δυσκολίες που θα συναντήσει στην εφηβεία. Η δυναμική και ισχυρή παρουσία των γονέων, για να μπορέσει να τους αμφισβητήσει και να αναμετρηθεί μαζί τους. Η κατανόηση, η ανοχή, η καλή προαίρεση θα βοηθήσουν τους εφήβους να αντιμετωπίσουν με επιτυχία τη λεγόμενη κρίση της εφηβείας και να εξελιχθούν σε ώριμους και υπεύθυνους ενήλικες.

«Αυτό που μετράει στο τέλος δεν είναι ο κόσμος που θα αφήσουμε στα παιδιά μας, αλλά τα παιδιά που θα αφήσουμε στον κόσμο»